Door Erna van Holland, programma manager NRP Academie
Er zijn gebiedstransformaties waar wij als NRP Academie vaker terugkomen. Deze herontwikkelingen hebben een lange doorlooptijd en daar maak je kans om te zien hoe plannen zich aan de tijd aanpassen. Zo ook op de Binckhorst in Den Haag. Dit keer waren we te gast bij Titaan, naast de Caballero fabriek. De gemeente had dit voormalige opslaggebouw voor sigaren van drie bouwlagen (waaronder een kelder) in eigendom en heeft een prijsvraag uitgeschreven voor het beste plan met ‘impact’. Unknown Group won in 2022 de prijsvraag en kocht het pand aan.
Gebiedstransformatie met een knipoog naar het verleden
Na een jaar voorbereiding en bouwen (er is een verdieping op het dak geplaatst) kon men begin dit jaar het gebouw in gebruik nemen. Dat gaat stapsgewijs, er wordt nog volop verbouwd in de kelder. Rachelle Brusselaars leidt ons rond door het gebouw en geeft een toelichting op het achterliggende concept: The Hagues Powerhouse of Positive Impact. Dit is gebaseerd op ondernemerschap met als thema’s food, water en energie. De insteek sluit enorm goed aan bij de twee sprekers van vanmorgen, waarover later meer. De aandacht voor de aarde en de mens is hier zichtbaar en voelbaar. De houten latten die als wandafwerking en bij de trap als hek zijn gebruikt, komen uit het vorige pand evenals een aantal lampen. De binnenpuien met glas zijn hergebruikte stalen puien. Een schitterende moswand in combinatie met het daklicht geeft je al het gevoel buiten te zijn. Het gebouw is 13.000 m2 groot en biedt vooral ruimte aan startups en scale-ups. Men heeft een horecavergunning die naast het huidige laagdrempelige restaurant straks ook ruimte biedt voor meer high end horeca. 1000 zonnepanelen op het dak en isolatiemateriaal van oude spijkerbroeken zorgen ervoor dat met dit herontwikkelde gebouw label A++ wordt gehaald. Wie goed kijkt ziet de knipoog naar het verleden in het gebruik van het motief van tabaksbladen in de stalen gevelelementen.
Een positieve in plaats een negatieve CO2-footprint
Wat een passende locatie om in de ochtend lezingen van twee hoogleraren mee te mogen maken. Peter Luscuere, emeritus-hoogleraar Building Physics and Services TU Delft trapt af. Met zijn boodschap dat we niet meer moeten praten over een negatieve CO2-footprint maar een positieve CO2-footprint, sluit hij naadloos aan bij het onderwerp Impact van dit gebouw Titaan. Peter is ruim 30 jaar hoogleraar geweest naast het feit dat hij al 40 jaar in de bouwpraktijk werkzaam is. Hij heeft in de praktijk gewerkt aan bijzondere projecten zoals een chipsfabriek, ziekenhuizen en de restauratie van het Rijksmuseum. Kenmerkend van deze gebouwen is dat ze voor een groot deel bestaan uit technische installaties. Ja, ook het Rijksmuseum – al is dat zo mooi verwerkt dat het de bezoeker niet opvalt. Naast materiaalgebruik is het goed te kijken naar de afvalstromen. Bijvoorbeeld ziekenhuizen produceren enorm veel afval waar onvoldoende mee wordt gedaan. Hoeveel dit is, is heel goed in beeld gebracht in een film van Maria Koijck. Als we echt willen handelen volgens de principes van Cradle to Cradle dan bestaat er geen afval meer, dan moet dit wat opleveren. We zullen op een andere manier moeten kijken naar onze planeet om dit in daden om te zetten.
Geen efficiëntie maar effectiviteit
Peter geeft aan dat er bij wetenschappers geen twijfel is dat we moeten nu handelen om de temperatuurstijging een halt toe te roepen. Bewijslast is er meer dan voldoende dat de opwarming van de aarde de laatste jaren schrikbarend is toegenomen. Daarnaast is de eindigheid van de beschikbaarheid van materialen iets dat vraagt om een structureel andere manier om hiermee om te gaan. We sturen op dit moment op efficiëntie, naar zijn mening is dit het reduceren van vervelende dingen. Wat we moeten doen is sturen op effectiviteit. Hij wil dat uitdrukken in een positieve footprint: wat draag je bij met je interventie. De positieve footprint van energie houdt in dat je meer hernieuwbare energie opwekt dan wat je nodig hebt, inclusief embodied energy. Met andere woorden, je doet nog meer dan het aflossen van je energieschuld aan de maatschappij.
We zullen op een andere manier moeten kijken naar onze planeet om dit in daden om te zetten.
1540 liter voor een onsje biefstuk
Het is interessant om zo naar verschillende elementen van duurzaamheid te kijken. Een positieve footprint voor water is dat de kwaliteit van het water dat je afvoert beter is dan wat je binnen krijgt. Toekomstmuziek? Dat valt reuze mee. Pharmafilter in Delft kan rioolwater zuiveren tot drinkkwaliteit ook al wordt het als grijs water verkocht. En wie realiseert zich dat om één kopje koffie te drinken er 132 liter water nodig is en voor een ons biefstuk zijn 1540 liter? En de hoeveelheid beschikbaar schoon water is veel minder dan we denken. Voor lucht betekent de positieve footprint dat je schonere lucht uitstoot dan je binnenkrijgt. Stop kolencentrales, verminder de uitstoot van transport, gebruik filters en groen in de gebouwde omgeving.
Het oogsten van mineralen
Een minder bekend element zijn technische materialen (denk aan mineralen); hiervan is de bron beperkt. Het is confronterend om te zien hoeveel goud we kunnen delven (urban mining) uit oude mobiele telefoons en hoeveel minder energie dat kost dan uit de grond delven. Maar we zijn technologisch nog niet in staat deze materialen te oogsten. Een opgave waar we nog voor staan. Eigenlijk is dit een groter probleem dan waar we duurzame energie vandaan halen. Want de bronnen wind en zon zijn oneindig en kunnen we nog veel beter benutten dan we nu doen. Waar ook nog weinig aandacht naar uitgaat is de bovenlaag van de grond, waar 50% van is verdwenen in de laatste 150 jaar.
De rol van waterstof
We kunnen veel meer doen dan we denken en een van de zaken die daarbij kan helpen is waterstof. Het is naar zijn mening onbegrijpelijk dat onze overheid de stap van aardgas naar waterstof niet omarmt. De infrastructuur ligt er voor meer dan 90% (gasleidingen); wat moet worden omgebouwd is zeer beperkt. Als je kijkt naar alle mogelijkheden om energie op te slaan is waterstof veruit de beste kanshebber. Onze energiecentrales kunnen all electric niet aan, dus het is zaak om waterstof ook een plek te geven. Het is in zijn ogen onbegrijpelijk dat de subsidies aan fossiele energie maar door blijven gaan, het onttrekken van oneindige bronnen met een negatieve impact. De les is: denken in positieve bijdragen.
Nu actie ondernemen voor toekomstige generaties
De tweede lezing wordt gegeven door Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability en duurzaamheidscoördinator van de Campus van TU Delft, getiteld: ‘Duurzaam erfgoed tot 2050’. In tegenstelling tot generaties voor ons, moeten wij ons nu buigen over wat wij toekomstige generaties na laten. Dat moet beter zijn dan dat waar wij mee zijn gestart. Klimaatadaptief, CO2-neutraal, circulair, waardetoevoegend: het zijn allemaal onderwerpen die meegenomen moeten worden in de opgaven van nu. Als jij kijkt naar de ‘embodied CO2’ in bestaande gebouwen dan kun je niet anders dan renoveren en transformeren om antwoord te geen op de toekomstige vraag. Het is bizar dat er nu er een grote bouwopgave is toch weer gebouwd gaat worden in de meest overstromingsgevoelige gebieden zonder overstromingsbestendig te bouwen. Maar als je dat toch wil doen, ontwerp dan woningen die voorbereid zijn op overstromingen. Ideeën daarvoor zijn al 15 jaar geleden bedacht! Als we kijken naar de klimaatverandering, kunnen we niet anders dan hierop anticiperen. Dus Nederland moet niet meer snel water afvoeren waardoor we in droge periodes geen water hebben. Het accent moet naar meer water vasthouden en vergroenen. Dat kan op daken en op (water)pleinen.
Het is bizar dat er nu er een grote bouwopgave is toch weer gebouwd gaat worden in de meest overstromingsgevoelige gebieden zonder overstromingsbestendig te bouwen.
Verduurzaming van de bestaande voorraad
Andy doet met zijn studenten op verschillende terreinen onderzoek over wat je kunt doen op het gebied van verduurzaming van de bestaande voorraad. De Solar Decathlon Europa is een competitie voor teams voor het verduurzamen van bestaand vastgoed daagt de studenten uit. In 2015 is Prêt-a-loger tentoongesteld waarbij voor de grondgebonden woning uit de jaren ’60 een concept is bedacht. Met bijvoorbeeld verschillende maatregelen per gevel, isoleren op de koude kant en een kas realiseren op de warme kant. Voor de inzending voor 2019 is MOR ontwikkeld: Modular Office Renovation. Een hap uit een van de Marconitorens in Rotterdam (nu beter bekend als Lee Towers) is nu als woongebouw ingericht. PV-gevelpanelen zijn toegepast en wat blijkt: de productie per paneel is lager dan op het dak, maar door plaatsing op drie gevels en een betere benutting van voor- en naseizoen levert de gevel voldoende energie om deze investering terug te verdienen. De indeling van de verdieping is modulair en kan zelfs door de dag of seizoenen heen worden aangepast. Deze woning sluit aan bij de behoefte van de huidig woningzoekenden: weinig eigendom en veel gezamenlijk gebruik. Beide projecten zijn te zien op het terrein van Green Village op Campus van TU Delft.
De indeling van de verdieping is modulair en kan zelfs door de dag of seizoenen heen worden aangepast.
Een omgekeerde parasiet
En de nieuwste inzending voor de Solar Decathlon 2022 competitie is SUM, symbiotische urban movement. In een artikel in Cobouw heeft Andy hierover geschreven: Portiekliefde. We kunnen toch niet de portiekflats slopen als er zo’n behoefte is aan betaalbare kleine compacte woningen (‘campertjes’). Door het gebouw op te toppen wordt geld gegenereerd om de bestaande woningen te renoveren. De bovenste verdiepingen fungeren als een grote energiecentrale, of zoals Andy het noemt: een omgekeerde parasiet. De optopping levert energie voor andere lagen en vangt regenwater voor koeling en gebruikt in het gebouw. En door de hogere kwaliteit op de begane grond wordt ook gewerkt aan een beter leefomgeving, wat weer bijdraagt aan de sociale verbetering in de wijk. Hij wil de cursisten nog meenemen in aquathermie, waarbij gebruik wordt gemaakt van oppervlaktewater als warmte en koude-opslag. We kunnen nog zoveel stappen in de goede richting zetten.